Promienie rentgenowskie i ich związek z rakiem i chorobami serca - „Nexus”

Promienie rentgenowskie i ich związek z rakiem
i chorobami serca

Artykuł po raz pierwszy w języku polskim ukazał się w dwumiesięczniku Nexus w numerze 15 (1/2001)
Tytuł oryginalny: „X-Rays: A Major Cause of Cancer and Heart Disease?”, Nexus (wydanie angielskie), vol. 7, nr 5

Peter Montague

Kiedy w roku 1895 Wilhelm Röntgen odkrył promienie „X”¹, „lekarze z miejsca zauważyli możliwość praktycznego ich zastosowania i pospiesznie przystąpili do eksperymentowania w tej dziedzinie”.² Wielu lekarzy budowało własne aparaty rentgenowskie i to z różnymi rezultatami: niektóre z tych domowej produkcji urządzeń nie wytwarzały żadnego promieniowania, inne wytwarzały go tyle, że napromieniowywani byli nawet ludzie znajdujący się w sąsiednim pomieszczeniu.

Możliwość zajrzenia w głąb ludzkiego ciała okazała się wspaniałym, tajemniczym i głęboko prowokującym doświadczeniem. Röntgen ćwiczył stosowanie promieni na ręce swojej żony, naświetlając ją przez 15 minut i wytwarzając makabryczny obraz jej kośćca udekorowanego ślubną obrączką. Biograf Röntgena, Otto Glasser, pisze, że pani Röntgen „...nie mogła uwierzyć, że ta koścista ręka jest jej własną i wzdrygnęła się na myśl, że ogląda swój szkielet. Dla pani Röntgen, a później także dla wielu innych, to przeżycie kojarzyło się ze śmiercią”.³

Po roku lekarze stosowali promienie Röntgena do diagnozowania oraz do gromadzenia dowodów na wypadek wytoczenia im procesu o popełnienie błędu w sztuce lekarskiej. Niemal natychmiast, w latach 1895–1896, stało się jasne, że promienie Röntgena mogą powodować poważne problemy natury zdrowotnej. Niektórzy lekarze doznawali poparzeń, które nie chciały się goić, tak że musiano amputować im palce, u innych zaś występowały śmiertelne formy raka.

W tym czasie nie znano jeszcze antybiotyków, przeto lekarze dysponowali niewielką liczbą kuracji, jakie mieli do zaoferowania swoim pacjentom. Promienie Röntgena otworzyły przed nimi cała gamę nowych możliwości o cechach zaawansowanej – graniczącej z cudem – technologii, która była z punktu widzenia chorych wielce obiecująca. Tak więc świat medyczny entuzjastycznie zaakceptował te tajemnicze, niewidzialne promienie. Jest zrozumiałe, że lekarze w tamtych czasach często widzieli skutki lecznicze tam, gdzie współcześnie nie widzi się żadnych. Tuż przed rokiem 1920 redaktor American X-ray Journalu stwierdził: „Jest około sto konkretnych chorób, które z powodzeniem można leczyć promieniami Röntgena”.

W swojej faktograficznej książce na temat historii tej techniki Multiple Exposures: Chronicles of Radiation Age (Wielokrotne wystawienie na działanie promieni – kroniki wieku promieniowania) Catherine Caufield komentuje ten okres następująco:⁴ „Leczenie radiacyjne chorób łagodnych (nie związanych ze złośliwą formą raka) stało się medycznym szaleństwem, które trwało niemal przez czterdzieści, a może i więcej, lat. Bez potrzeby naświetlano duże grupy ludzi z takich powodów jak grzybica (wywołana przez dermatofity) i trądzik... Wielu kobietom naświetlano jajniki w charakterze kuracji na depresję”. Tego rodzaju zastosowania promieni Röntgena potraktowano by dziś jako błąd w sztuce lekarskiej, lecz wiele z nich było akceptowanych jeszcze w latach pięćdziesiątych.

Nie tylko lekarze byli entuzjastami stosowania promieni Röntgena. Naświetlenie odpowiednią dawką promieni Röntgena powodowało wypadanie włosów i – jak pisze Caufield – „sklepy kosmetyczne instalowały aparaturę rentgenowską w celu usuwania klientom niepotrzebnego owłosienia na twarzy i ciele”.

Odkrycie przez Röntgena promieni „X”, jak je wówczas nazywano (obecnie znane są one jako promienie Röntgena lub rentgenowskie), doprowadziło do odkrycia przez Becquerela radioaktywności uranu, a następnie w roku 1898 przez Marię Curie i jej męża Piotra radu, za które to odkrycia Becquerel i państwo Curie zostali wspólnie nagrodzeni Nagrodą Nobla w roku 1903. (Dwadzieścia lat później Maria Curie zmarła na ostrą postać limfoblastycznej białaczki).

Niedługo potem oprócz promieni Röntgena lekarze zaczęli stosować rad. Naświetlania radem były przepisywane, między innymi, w przypadkach kłopotów z sercem, impotencji, wrzodów, depresji, artretyzmu, raka, nadciśnienia, ślepoty i gruźlicy. Wkrótce na rynku ukazała się radioaktywna pasta do zębów a potem radioaktywny krem do skóry. W Niemczech tabliczki czekolady zawierające rad były sprzedawane jako „odmładzacz”.⁵ W USA setki tysięcy ludzi zaczęły pić butelkowaną wodę „wzmocnioną” radem w charakterze ogólnego eliksiru znanego pod nazwą „liquid sunshine” („blask słońca w płynie”). Nie dalej niż w roku 1952 magazyn Life pisał o korzystnych skutkach inhalacji radioaktywnego radonu, gazu występującego w głębokich kopalniach. Nawet jeszcze dziś kopalnie The Merry Widow Health Mine i Sunshine Radon Health Mine położone w pobliżu Butte w stanie Montana głoszą, że odwiedzający je turyści donoszą o wielorakich korzyściach wynikających z wdychania radioaktywnego radonu,⁶ mimo iż rozliczne badania wykazują, że jedynym widocznym efektem oddziaływania tego gazu jest rak płuc.

Tak więc świat medyczny i ogólna kultura przygarnęły promienie Röntgena (oraz inne radioaktywne emanacje) w charakterze cudownych remediów, darów dla ludzkości od najwybitniejszych geniuszy epoki wynalazków.

DZIEDZICTWO „ATOMÓW DLA POKOJU”

W powszechnym przekonaniu opinia o tych technologiach bardzo ucierpiała, kiedy w roku 1945 na Japonię zrzucono bomby atomowe. Mimo iż być może skróciły one drugą wojnę światową i ocaliły życie wielu Amerykanów, opis zagłady ludzi w Hiroszimie autorstwa Johna Herseya na zawsze wpisał obraz grzyba atomowego do umysłu przeciętnego człowieka jako omen ogromnych zniszczeń. Wbrew staraniom zmierzającym do przedstawienia bomby w pozytywnym świetle technologia promienna nigdy nie odzyskała połysku, jaki zdobyła przed drugą wojną światową.

Siedem lat po bojowym zastosowaniu bomb nuklearnych Dwight Eisenhower nadał rządom w USA nowy kurs, którego celem było przekonanie całego świata, że broń nuklearna, radioaktywność i promieniowanie nie są forpocztami śmierci, lecz potężnymi, łagodnymi sługami zapewniającymi ludzkości niemal nieograniczone korzyści. Tak zrodził się program „Atom dla Pokoju”, którego zadaniem było przekonanie Amerykanów i świata, że te nowe technologie niosą z sobą ogromne nadzieje i że elektrownie nuklearne należy rozwijać środkami pochodzącymi z podatków. Nadzieje pokładane w tej nowej dziedzinie postępu technologicznego wydawały się być zbyt obiecujące, aby były prawdziwe. Obiecywano, że elektryczność wytworzona w elektrowniach atomowych będzie „zbyt tania, aby mierzyć ją licznikiem”.⁷

Ustawa o Energii Atomowej (Atomic Energy Act) stała się podstawą powołania do życia Komisji Energii Atomowej (Atomic Energy Commission), lecz w praktyce dowództwo wojskowe państwa utrzymało ścisłą kontrolę nad rozwijaniem wszelkich technologii związanych z energią jądrową.⁸ W ten sposób, w wyniku całej serii wydarzeń historycznych, wszystkie główne źródła promieniowania jonizującego weszły pod kontrolę ludzi i instytucji zupełnie nie zainteresowanych braniem pod uwagę wcześniejszej wiedzy o szkodliwości promieniowania.

W roku 1927 Hermann J. Muller wykazał, że promienie Röntgena powodują dziedziczone uszkodzenia genetyczne i za swoje prace otrzymał Nagrodę Nobla, ale ponieważ doświadczenia prowadził na muszkach owocówkach zlekceważenie ich wyników jako nieistotnych dla ludzi nie sprawiło żadnych trudności, a przynajmniej było wygodne.

Krótko mówiąc, promieniotwórczość wydawała się dla lekarzy obiecującym środkiem terapeutycznym służącym do leczenia praktycznie każdej dolegliwości. Dla wojska oraz kongresowej⁹ Połączonej Komisji Energii Atomowej (Joint Commission on Atomic Energy) oznaczało to uwolnienie setek miliardów dolarów – istny zalew funduszy pochodzących z podatków, których większość znajdowała się poza wszelką kontrolą ze względu na tajemnicę otaczającą całość spraw związanych z opracowywaniem broni jądrowej. Jeśli chodzi o prywatnych kontrahentów rządu, takich jak Union Carbide, Monsanto Chemical Co, General Electric, Bechtel Corporation, DuPont, Martin Marietta i inni, oznaczało to szansę na włączenie się do elity o nazwie „Kompleks Militarno-Przemysłowy”, przed którego rosnącą siłą polityczną ostrzegał prezydent Eisenhower w swoim ostatnim wystąpieniu wygłoszonym w roku 1959 przed Kongresem.